Luận văn sau đại học của tác giả Nguyễn Thị Ngọc Giàu đã khám phá yếu tố kì ảo trong truyện ngắn của Nguyễn Hải Yến, một đặc điểm nổi bật trong sáng tác của nhà văn. Yếu tố kì ảo được thể hiện qua các khía cạnh như nhân vật, cốt truyện, không gian, thời gian và ngôn ngữ. Qua đó, bài viết làm nổi bật những đóng góp độc đáo của Nguyễn Hải Yến cho văn học Việt Nam đương đại.
Từ khóa: Nguyễn Hải Yến, truyện ngắn, yếu tố kì ảo, nhân vật, cốt truyện, không gian, thời gian, ngôn ngữ.
Mở đầu
Văn học kì ảo có một vị trí quan trọng trong văn học thế giới, thu hút độc giả ở mọi lứa tuổi. Ở Việt Nam, yếu tố kì ảo cũng thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu văn học, đặc biệt là trong giai đoạn văn học đương đại. Các nghiên cứu tập trung vào nhiều khía cạnh khác nhau của yếu tố này, từ khái niệm, đặc điểm đến biểu hiện và vai trò của nó trong các thể loại văn học.
Một số công trình tiêu biểu có thể kể đến như các bài viết của Phùng Hữu Hải, Phạm Thị Thanh Nga, Bùi Thanh Truyền, và các luận văn thạc sĩ, tiến sĩ nghiên cứu về yếu tố kì ảo trong sáng tác của các nhà văn cụ thể như Nguyễn Huy Thiệp, Nguyễn Bình Phương, Võ Thị Hảo, Nguyễn Đình Tú, Phan Hồn Nhiên... Những nghiên cứu này đã góp phần làm sáng tỏ bản chất, chức năng và giá trị của yếu tố kì ảo trong văn học Việt Nam, đồng thời cho thấy sự phong phú và đa dạng của nó trong việc thể hiện cái nhìn nghệ thuật của các nhà văn. Nguyễn Hải Yến là một trong số đó, với những truyện ngắn mang đậm dấu ấn kì ảo. Bài viết này tập trung khám phá yếu tố kì ảo trong truyện ngắn của Nguyễn Hải Yến, làm rõ những đặc điểm và đóng góp của nhà văn.
Tóm tắt kết quả nghiên cứu
1. Nhân vật kì ảo - Đa dạng, nhân văn và phá vỡ ranh giới thực-ảo
Nguyễn Hải Yến xây dựng một thế giới nhân vật đa dạng, trong đó yếu tố kì ảo không chỉ là phương tiện làm mới cốt truyện mà còn là chìa khóa để khám phá chiều sâu nhân tính, tâm linh và những khát vọng thầm kín của con người.
1.1. Nhân vật là ma - Sự hiện hình của người chết với sắc thái nhân văn
Ma là hình tượng quen thuộc trong văn hóa dân gian Việt Nam, thường gắn với nỗi sợ hãi, sự rùng rợn. Tuy nhiên, dưới ngòi bút của Nguyễn Hải Yến, các hồn ma không chỉ là bóng dáng mờ nhạt mà còn có thân phận, câu chuyện, cảm xúc và khát vọng riêng. Họ có thể là những đứa trẻ chưa kịp chào đời, cô gái chết oan, người vợ thủy chung, người lính hi sinh nơi chiến trường... Những linh hồn này không chỉ mang tâm trạng, cảm xúc như người sống mà còn duy trì các mối quan hệ, thậm chí trở thành bạn bè, người thân, người yêu của người sống. Ma trong truyện của Nguyễn Hải Yến gần gũi, nhân hậu, thể hiện khát vọng yêu thương, được thấu hiểu và sẻ chia, đồng thời cũng phản ánh nỗi cô đơn, khát khao được giải thoát khỏi những oan khuất, day dứt.
1.2. Nhân vật là thần - Biểu tượng của tình yêu và lòng vị tha
Thần trong truyện của Nguyễn Hải Yến không mang dáng dấp uy quyền, xa cách như trong văn học dân gian mà gần gũi, nhân văn, là biểu tượng cho những khát vọng cao đẹp, tình yêu thương, lòng vị tha. Họ có thể yêu thương con người, sẵn sàng hi sinh vì hạnh phúc của người khác, góp phần làm dịu đi những nỗi đau, mất mát trong cuộc sống.
1.3. Nhân vật có khả năng thông linh - Cầu nối giữa hai thế giới
Nhiều truyện ngắn xây dựng hình tượng những đứa trẻ có khả năng nhìn thấy, trò chuyện với hồn ma. Những nhân vật này thường có tâm hồn trong sáng, nhạy cảm, dễ đồng cảm với nỗi đau của người khác. Họ đóng vai trò là cầu nối giữa thế giới người sống và người chết, giúp người đọc cảm nhận rõ hơn về sự giao thoa, tương tác giữa hai thế giới.
1.4. Nhân vật chung sống, giao cảm với ma - Phá vỡ ranh giới sống/chết
Một số nhân vật trong truyện không sợ hãi ma, sẵn sàng kết bạn, chung sống, thậm chí giúp đỡ các linh hồn bất hạnh. Điều này thể hiện lòng trắc ẩn, sự sẻ chia, đồng thời cho thấy ranh giới giữa sự sống và cái chết trong thế giới nghệ thuật của Nguyễn Hải Yến không hoàn toàn tách biệt, mà luôn có sự giao thoa, cộng hưởng.
2. Cốt truyện kì ảo - Đa dạng mô típ, kết cấu linh hoạt
Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn của Nguyễn Hải Yến không chỉ làm mới cốt truyện mà còn tạo nên sức hấp dẫn riêng, mở ra nhiều hướng tiếp cận về chủ đề, tư tưởng.
2.1. Tình huống truyện kì ảo, bất ngờ, kịch tính
Các truyện thường bắt đầu bằng những sự kiện, tình huống hoang đường, siêu nhiên như cuộc gặp gỡ giữa người và ma, vật thể biến đổi kì lạ, lời nguyền, điềm báo... Những tình huống này tạo nên không khí căng thẳng, kịch tính, buộc nhân vật phải đối mặt với thử thách, nguy hiểm hoặc những lựa chọn khó khăn. Đôi khi, yếu tố kì ảo xuất hiện bất ngờ, làm thay đổi hoàn toàn diễn biến và số phận nhân vật, góp phần tạo nên sự bất ngờ, hấp dẫn cho truyện.
2.2. Mô típ kì ảo đặc sắc
Nguyễn Hải Yến thường sử dụng các mô típ quen thuộc trong văn học kì ảo như:
- Tình yêu giữa người và ma/thần, thể hiện khát vọng về tình yêu vĩnh cửu, vượt qua mọi rào cản.
- Mô típ lấy vợ ma, hóa thân (nhân vật hóa thành cây, con vật, hiện tượng tự nhiên...).
- Mô típ báo oán (hồn ma trở về đòi công lý).
- Các mô típ này vừa kế thừa truyền thống vừa được làm mới bằng cảm quan hiện đại, nhấn mạnh yếu tố nhân văn, khát vọng sống, yêu thương và giải thoát.
2.3. Kết cấu truyện linh hoạt
Nguyễn Hải Yến sử dụng nhiều kiểu kết cấu:
- Kết cấu “truyện lồng truyện” (câu chuyện chính bao bọc bởi các câu chuyện nhỏ), tạo sự đa dạng về mạch truyện, giúp người đọc khám phá nhiều khía cạnh khác nhau.
- Kết cấu đan xen thực - ảo, nơi yếu tố hiện thực và kì ảo hòa quyện, tạo nên không gian vừa thực vừa ảo, lung linh, huyền ảo, phản ánh cái nhìn đa chiều về cuộc sống.
3. Không gian và thời gian kì ảo - Bầu không khí liêu trai, huyền bí
3.1. Không gian làng quê, sông nước, nghĩa địa
- Không gian truyện ngắn của Nguyễn Hải Yến đậm chất kì ảo, góp phần tạo nên bầu không khí liêu trai, huyền bí.
- Làng quê hiện lên với cây đa, giếng nước, sân đình, những ngôi nhà cổ kính, vườn hoang vắng, gò đất có lời nguyền... Không gian này vừa quen thuộc vừa lạ lẫm, là nơi trú ngụ của cả người sống lẫn linh hồn, nơi diễn ra những câu chuyện kì lạ.
- Sông nước vừa trữ tình vừa ẩn chứa bí ẩn, là nơi gặp gỡ giữa người và ma, nơi ẩn chứa sức mạnh siêu nhiên.
- Nghĩa địa không chỉ là nơi chôn cất mà còn là không gian giao tiếp giữa người sống và người chết, là điểm khởi đầu cho nhiều câu chuyện kì lạ, ám ảnh.
3.2. Thời gian mơ hồ, thiêng liêng
Thời gian trong truyện thường không xác định rõ ràng, được mô tả mơ hồ (“ngày xửa ngày xưa”, “một đêm”, “thuở ấy”), tạo cảm giác xa xăm, phi thực. Ngoài ra, có những thời điểm được coi là “thiêng” như đêm giao thừa, lễ tết, khoảnh khắc đặc biệt, khi ranh giới giữa hai thế giới trở nên mong manh, các thế lực siêu nhiên có thể xuất hiện, người sống và người chết có thể giao tiếp với nhau.
4. Ngôn ngữ kì ảo - Sáng tạo, giàu hình ảnh và cảm xúc
Ngôn ngữ là một trong những yếu tố then chốt tạo nên không khí kì ảo trong truyện ngắn của Nguyễn Hải Yến. Nhà văn sử dụng ngôn ngữ sáng tạo, kết hợp giữa lời kể đời thường và chất liêu trai, ma mị.
4.1. Ngôn ngữ huyền bí, rùng rợn
Ngay từ nhan đề, truyện đã gợi lên thế giới kì ảo, khác lạ (“Miếu uyên ương”, “Thuyền trăng ao Cát”, “Giao thừa sương”, “Quán Thủy Thần”...). Trong quá trình kể chuyện, tác giả sử dụng nhiều từ ngữ gợi cảm giác liêu trai, như “u linh”, “huyền ảo”, “quái dị”, “lạnh lẽo”, “âm u”, “hồn ma”, “vong linh”... Những câu văn giàu hình ảnh, cảm xúc, miêu tả cảnh vật, nhân vật, hiện tượng kì lạ một cách sinh động, tạo ấn tượng mạnh mẽ cho người đọc.
4.2. Kiến trúc câu đa dạng, sáng tạo
- Câu ngắn, nhịp nhanh diễn tả sự kiện dồn dập, cảm xúc mạnh.
- Câu dài, giàu thông tin miêu tả không gian rộng lớn, dòng suy nghĩ miên man, diễn biến tâm lý phức tạp.
- Câu hỏi tu từ, cảm thán để bộc lộ cảm xúc, đặt vấn đề về cuộc sống, thế giới tâm linh.
4.3. Biện pháp tu từ gợi hình ảnh kì ảo
Nguyễn Hải Yến sử dụng linh hoạt các biện pháp tu từ:
- So sánh, ẩn dụ để tạo hình ảnh mới lạ, độc đáo, gợi liên tưởng đến những điều bí ẩn, siêu nhiên.
- Nhân hóa làm cho vật thể, hiện tượng trở nên sống động, có linh hồn, cảm xúc.
- Hoán dụ, nói giảm, nói tránh để diễn tả những điều nhạy cảm, rùng rợn một cách nhẹ nhàng, tinh tế.
5. Ý nghĩa nghệ thuật và đóng góp cho văn học đương đại
Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn của Nguyễn Hải Yến không chỉ là thủ pháp làm mới hình thức mà còn mang ý nghĩa tư tưởng sâu sắc. Nó giúp nhà văn đi sâu khám phá thế giới tâm linh, vô thức, những khía cạnh mơ hồ, khó nắm bắt trong con người hiện đại. Thông qua việc hữu hình hóa cái ác, cái thiện, những khát vọng và nỗi đau, tác phẩm của Nguyễn Hải Yến trở thành tiếng chuông cảnh tỉnh về sự đổ vỡ giá trị truyền thống, sự tha hóa của con người, đồng thời mở ra giấc mơ về những giá trị chân - thiện - mỹ trong một thế giới đa chiều, phức tạp.
Bên cạnh đó, yếu tố kì ảo còn là phương tiện để nhà văn thể hiện cảm hứng nhận thức lại thực tại, chất triết lý, khẳng định sức sống mãnh liệt của tình yêu, lòng nhân ái, sự gắn kết giữa các thế hệ, giữa quá khứ và hiện tại, giữa người sống và người chết. Đó cũng là cách để Nguyễn Hải Yến góp phần làm giàu bản sắc văn hóa dân tộc trong dòng chảy văn học hiện đại, tạo nên một thế giới nghệ thuật độc đáo, hấp dẫn, nhiều tầng nghĩa.
3. Kết luận
Yếu tố kì ảo là một đặc trưng nổi bật trong truyện ngắn của Nguyễn Hải Yến. Nó được thể hiện một cách đa dạng và sáng tạo qua các phương diện như nhân vật, cốt truyện, không gian, thời gian và ngôn ngữ. Việc khám phá yếu tố kì ảo giúp chúng ta hiểu sâu hơn về thế giới nghệ thuật độc đáo của Nguyễn Hải Yến và những đóng góp của chị cho văn học Việt Nam đương đại.
Luận văn đã góp phần làm sáng tỏ một số vấn đề lý thuyết về yếu tố kì ảo và đi sâu vào phân tích các biểu hiện của yếu tố kì ảo trong truyện ngắn của Nguyễn Hải Yến. Nghiên cứu này có ý nghĩa quan trọng trong việc khẳng định vị trí và đóng góp của nhà văn cho văn học Việt Nam đương đại. Tuy nhiên, do giới hạn về thời gian và dung lượng, luận văn chưa thể bao quát hết tất cả các truyện ngắn của Nguyễn Hải Yến và đi sâu vào so sánh với các nhà văn khác cùng khuynh hướng. Đây là những hướng nghiên cứu có thể tiếp tục được triển khai trong tương lai.
Nguồn LVLA: " Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn của Nguyễn Hải Yến". Xem toàn văn tại Trung tâm Thông tin và Thống kê Khoa học và Công nghệ tỉnh Bình Dương
Ngọc Trang